Η ευτυχία δεν μένει πια εδώ...

Οι Ελληνες φοβούνται το παρόν και είναι απαισιόδοξοι για το μέλλον

 Κώστας Κατάρας, Επιστημονικός συνεργάτης του οικονομικού πανεπιστημίου Αθηνών πρώην εμπειρογνώμων της ΕΕ, συγγραφέας

Πολύ πριν από την κορύφωση της οικονομικής κρίσης ο γάλλος πρόεδρος Σαρκοζί προσπαθούσε να βρει απαντήσεις στην αιώνια ερώτηση για το τι είναι ευτυχία, έτσι ώστε η ευτυχία να συμπεριληφθεί στις μετρήσεις τις σχετικές με την οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία στη Γαλλία. Για τον σκοπό αυτόν ζήτησε τον Ιανουάριο του 2008 βοήθεια από δύο νομπελίστες οικονομολόγους να ηγηθούν των σχετικών μετρήσεων στη Γαλλία

Πρόκειται για τον Αμερικανό Joseph Stiglitz, που κέρδισε το 2001 το Νομπέλ Οικονομικών, πολέμιο της άκρατης ελευθερίας των αγορών και του άπληστου νεοφιλελευθερισμού της Σχολής του Σικάγου, και τον Αmartya Sen από την Ινδία, ο οποίος κέρδισε το 1998 το Νομπέλ για τις εργασίες του για την οικονομία στις αναπτυσσόμενες χώρες. 

Ακαθάριστη Εθνική Ευτυχία ή ΑΕΠ; 

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η σκέψη αυτή του γάλλου προέδρου ήταν καθαρά πολιτική παρά φιλοσοφική, αφού από τις σχετικές μετρήσεις και «έρευνες ευτυχίας» (ΑΕΕ, δηλαδή σαν να λέμε «Ακαθάριστη Εθνική Ευτυχία»), οι Γάλλοι κατατάσσονται σε καλύτερη θέση από τους Αμερικανούς. Αντιθέτως, στις κατατάξεις τις σχετικές με την οικονομική δύναμη (ΑΕΠ, δηλαδή «Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν») υστερούν. Η βασική ιδέα είναι ότι ένας νέος αλγόριθμος, δηλαδή ένας συνδυαστικός δείκτης ΑΕΠ και ΑΕΕ, θα βελτίωνε τη θέση της Γαλλίας στις διεθνείς κατατάξεις οικονομικής ανάπτυξης και ευημερίας. (Ως γνωστόν, η Γαλλία σύμφωνα με τις έρευνες έρχεται στις πρώτες θέσεις μεταξύ των χωρών όπου θα ήθελε κάποιος να ζει...). 

Οι δύο σοφοί έδωσαν τις προτάσεις τους στον γάλλο πρόεδρο, ο οποίος και παρουσίασε τη σχετική μελέτη συμβολικά στην πρώτη επέτειο από τη χρεοκοπία της Lehman Βrothers. Σε γενικές γραμμές ζητούν να μετρείται η οικονομική πρόοδος μέσω και μιας σειράς δεικτών «ευτυχίας», όπως: ισορροπία δουλειάς- ζωής, κυκλοφοριακό, ικανοποίηση (από τη ζωή), ανακύκλωση, αίσθημα οικονομικής και σωματικής ασφάλειας, ισότητα φύλων, σπίτι/ φροντίδα παιδιών, φορολογική δικαιοσύνη κτλ. 

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η πρώτη χώρα που εισήγαγε από το 1972 τη μέτρηση του ΑΕΕ (GΝΗ, Gross Νational Ηappiness) είναι το Βασίλειο του Μπουτάν στα Ιμαλάια με εντυπωσιακά αποτελέσματα. 

Η σπουδαιότητα της ευτυχίας 

Από το μικροσκοπικό Βασίλειο του Μπουτάν στα Ιμαλάια ως και τους ισχυρούς της Ευρώπης- όπως η Γερμανία, η Αγγλία, η Γαλλία κ.ά.- το θέμα της ευτυχίας των πολιτών τοποθετείται στο κέντρο των πολιτικών και των προγραμμάτων των κυβερνήσεων. Η σημασία ύπαρξης μιας πιο ευτυχισμένης κοινωνίας είναι τεράστια, αφού σχετικές έρευνες δείχνουν ότι: 

Οι ευτυχισμένοι άνθρωποι στη ζωή τους: ζουν περισσότερο (ως και δέκα χρόνια), είναι πιο ανθεκτικοί στις αντιξοότητες, ζουν πιο ποιοτικά, είναι πιο αισιόδοξοι, υποφέρουν πολύ λιγότερο από άγχος και κατάθλιψη και ζουν μια ζωή με νόημα και σκοπό ως τα βαθιά γεράματά τους. 

Οι ευτυχισμένοι άνθρωποι στην εργασία τους: έχουν πιο επιτυχημένες θέσεις και αμοιβές, αυξημένη παραγωγικότητα και απόδοση, λιγότερες χαμένες ημέρες εργασίας, λιγότερο άγχος και καλύτερη επίτευξη στόχων. 

Οι άνθρωποι στα πιο ευτυχισμένα κράτη και κοινότητες: παρουσιάζουν υψηλότερα εισοδήματα, καλύτερη παιδεία, μεγαλύτερη απασχόληση και αλληλεγγύη, λιγότερη διαφθορά, υποστήριξη στις αδύναμες κοινωνικά ομάδες, αυξημένους δείκτες γεννητικότητας κ.ά. 

Από το Παράδοξο της Προόδου στο...Ελληνικό Παράδοξο 

Στους οικονομολόγους από δεκαετίες είναι γνωστό το «Παράδοξο της Προόδου» ή «Εasterlin Ρaradox» (R. Εasterlin: «Ιncome and Ηappiness- Τowards a Unified Τheory») ή «Τhe Scissor Εffect» (Frey and Stutzer: «What Can Εconomists Learn from Ηappiness Research», 2002) που παρατηρείται στις ανεπτυγμένες οικονομίες στη Δύση. Σύμφωνα με αυτό, ενώ το εισόδημα των πολιτών αυξάνεται σταθερά τις τελευταίες δεκαετίες (ΑΕΠ/ κατά κεφαλήν), το επίπεδο ικανοποίησης και ευτυχίας τους παραμένει σταθερό ή και σε κάποιες περιπτώσεις μειώνεται. 

Πέρα από την πιο πάνω γενική διαπίστωση, η Ελλάδα παρουσιάζει ένα δεύτερο «Ελληνικό Παράδοξο»- οι έλληνες πολίτες, σύμφωνα με διεθνή στοιχεία (Stefan Βergheim, «Τhe Ηappy Variety of Capitalism, Deutsche Βank Research», 2007), εμφανίζουν τα τελευταία χρόνια σταθερή μείωση του επιπέδου ευτυχίας τους και καταλήγουν πλέον να είναι οι πιο δυστυχισμένοι στην Ευρώπη. Τούτο, σε αντίθεση με τις χώρες του Βορρά που έχουν τους πιο ευτυχισμένους πολίτες (π.χ. Δανία). 

Ετσι η όλη υπόθεση περί ευτυχισμένων Ελλήνων, δίπλα στη θάλασσα και κάτω από τον ήλιο, με το προστατευτικό δίχτυ αλληλεγγύης της ελληνικής οικογένειας από τη μία πλευρά και των μελαγχολικών, καταθλιπτικών, με αυξημένους δείκτες αυτοκτονιών, π.χ. Σκανδιναβών, καταρρέει. 

Η ευτυχία δεν ζει πια εδώ (στην Ελλάδα) 

Στη δεκαετία του ΄80 οι δείκτες ικανοποίησης των Ελλήνων ήταν ανοδικοί. Υπήρχε μια αισιοδοξία ότι θα βελτιωθεί το βιοτικό τους επίπεδο. Μείωση του βαθμού ικανοποίησης υπήρξε τη δεκαετία του ΄90 και το 2000. Στις μέρες μας αποτυπώνεται μια δραματική κάθοδος στους δείκτες αυτούΤα πράγματα έχουν αλλάξει. Οπως αναφέρουν χαρακτηριστικά οι αναλυτές,«ο Ζορμπάς δεν ζει πια εδώ».Οι έρευνες αποτυπώνουν τον έντονο προβληματισμό του Ελληνα, την απαισιοδοξία του για το αύριο, μαζί και τους φόβους του για το σήμερα. Καταγράφουν ένα κλίμα δυσαρέσκειας, ανησυχίας, απογοήτευσης και ανασφάλειας. Κάνουν λόγο για ανθρώπους που δεν εμπιστεύονται κυβερνήσεις, πολιτικά κόμματα και βασικούς θεσμούς της πολιτείας. Η πλειονότητα πιστεύει ότι η κατάσταση της χώρας βαδίζει από το κακό στο χειρότερο, ελάχιστοι είναι αυτοί που ελπίζουν ότι στο μέλλον θα γίνουν πιο ευτυχισμένοι, ενώ το περιβάλλον στο οποίο ζουν τους οδηγεί στην απομόνωση και στη δυστυχία.Ετσι, και η ευρωπαϊκή «σύγκλιση ευτυχίας», όπως και η «οικονομική σύγκλιση», θα παραμένει μια χίμαιρα για τη χώρα που αποτελεί την κεφαλή (ή ουραγό, αν προτιμάτε) ενός νέου και θλιβερού ευρω-γκρουπ που αποτελείται από τέσσερις χώρες-μέλη της ΕΕ και είναι γνωστό στους διαδρόμους των Βρυξελλών και ως ΡΙGS, δηλαδή από τα αρχικά των χωρών Ρortugal, Ιtaly, Greece, Spain (ότι η μετάφραση της αγγλικής αυτής λέξης σημαίνει «γουρούνια» είναι εντελώς τυχαία...). Η συζήτηση για τα ευτυχισμένα κράτη δεν είναι σήμερα, στα μέσα της οικονομικής κρίσης, άκαιρη, όπως ίσως φαντάζει με την πρώτη ματιά. Η κρίση θα έχει πολλά θύματα και θα σαρώσει την υπερηφάνεια αλλά και τις ψευδαισθήσεις πολλών κρατών. Με άλλα λόγια, σήμερα, μέσα από τις στάχτες, είναι η στιγμή να διαμορφώσουμε το νέο όραμα για την εποχή που ανατέλλει. Και ένα από τα βασικά συστατικά της νέας εποχής πρέπει να είναι η ευτυχία του ανθρώπου (μακριά από την παθολογική απληστία των τραπεζιτών και των άλλων golden boys), στο πλαίσιο και της αρχαιοελληνικής έννοιας του «μέτρου», όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Πρωταγόρας:«Πάντων χρημάτων (σσ. πραγμάτων)μέτρον εστίν άνθρωπος».